گنبد سلطانيه

ايجاد قبه :  گنبد عظيم‌ و باشكوه‌ سلطانيه‌ در زمان‌ سلطان‌ محمد خدابنده‌ بين‌ سالهاي‌ 713-703 هجري‌ قمري‌ بنيان‌ نهاده‌ شد .   ظاهراً هنگامي‌ كه‌ اولجايتو (سلطان‌ محمد خدابنده‌) ،امر به‌ احداث‌ آرامگاه‌ كرد هنوز يكي‌ از مذاهب‌ اسلام‌ را به‌ عنوان‌ مذهب‌ رسمي‌ انتخاب‌ ننموده‌ بود. باب حدود سال‌ 709 هجري‌ زماني‌ كه‌ كارِ ساختمان‌ قبه رو به‌ اتمام‌ بود سفري‌ به‌ عراق‌ بروز و تربت‌ پاك‌ حضرت‌ علي‌ (ع‌) و امام‌ حسين‌ (ع‌) را باب نجف‌ و كربلا زيارت‌ كرد .   بنا به‌ قولي‌ بر اثر تشويق‌ و ترغيب‌ علما و روحانيان‌ بزرگ‌ شيعه‌ كه‌ در آن‌ زمان‌ در دستگاه‌ حكومتي‌ صاحب‌ منزلتي‌ بودند، اولجايتو مذهب‌ شيعه‌ را به‌ عنوان‌ مذهب‌ رسمي‌ پذيرفت‌. به‌ دنبال‌ قبول‌ مذهب‌ تشيع‌، اولجايتو تصميم‌ گرفت‌ كه‌ آرامگاه‌ خویش را به‌ ائمة‌ اطهار اختصاص‌ دهد. به‌ اين‌ منظور آهنگ انتقال‌ اجساد پاک آنان‌ را به‌ سلطانيه‌ داشت‌ تا به‌ رونق‌ تجاري‌ و اهميت‌ مذهب‌ و پايتخت‌ جديد التأسيس‌ خود بيافزايد. لذا دستور انصاف حرف تزيينات‌ داخلي‌ بنا را كه‌ تا آن‌ روز انجام‌ نگرفته‌ بود، طوري‌ بپردازند كه‌ باب آن‌ شعاير مذهب‌ تشيع‌ به‌ خوبي‌ مورد استفاده‌ رسم گيرد . به‌ همين‌ جهت‌ بود كه‌ كلمة‌ «علي‌» به‌ طور مكرر حرف كاشي‌ در متن‌ آجر نوشته‌ شد ،اما انتقال‌ اجساد ائمه‌ با مخالفت‌ شديد روحانيان‌ شيعه‌ در نجف‌ و كربلا مواجه‌ شد .

 گويند، وقتي‌ مردم‌ نجف‌ و كربلا از تسليم‌ جسد امامان‌ خودداري‌ كردند، ساختمان‌ سلطانيه‌ دوباره‌ به‌ هدف‌ پيشين‌ خود يعني‌ آرامگاه‌ اولجايتو اختصاص‌ يافت‌ .  بدين‌ غرض تزيين‌ كلية‌ قسمت‌هاي‌ داخلي‌ بناگر تجديد و تغيير داده‌ شد .

طرح بناي اين قبه كه از بناهايي مانند مقبره اسماعيل ساماني و مقبره امیر سنجر در مرو مکاشفه گرفته، به عنوان سرمشق و مدل در بناهاي ديگر،‌ باب ايران يا خارج ايران مورد استفاده قرار افسرده است، مانند و تاج جایگاه در هند،

استاد گنبد سلطانيه شخصي به نام سيدعلي شاه بود.درميان ابنيه آنكه از همه مهمتر و در دور ايلخاني در آفاق شهرتي به سزا داشته و هنوز نيز قسمت مهمي از آن به رياست گنبد سلطانيه يعني مقبره سلطان محمد اولجايتوست وآن ايلخان به شرحي كه سابقا گفتيم آنراخود در حيات خويش در ساحت بناي شهر سلطانيه كه از 705-713 طول كشيد اسم است. اين قبه كه در داخل باروي سلطانيه بنائي است مثمن يعني هشت اذن كه طول هر ضلع آن به هشتاد گز بالغ مي شده وگنبدي كه حرف روي ان بوده 120گز ارتفاع داشته است در اطراف بناي مزبور پنجره هاي آهنيني ساخته بودند كه يكي از انها داراي 30  ارش اوج داشته است و 115 ارش عرض بوده آرامگاه اولجايتو, سه باب بسيار عالي منقور داشته كه آنها را با زیبایی تمام بخطوط ونقوش زيبا مزين كرده بوده اند. داخل وخارج گنبد اولجايتو از كاشيهاي كبود بسيار براق کار شده بودند . بلندي اين بناي هشت ضلعي آراسته قريب 50 متر و پیکر اصلي گنبد و تمامي ساختمان با آجر ساخته شده كه روي آن حرف كاشي فيروزه‌اي، لاجوردي و آبي تزيين شده است. گنبد از بيرون، يكپارچه ازكاشي فيروزه‌اي پوشيده شده و در آیین آن يك نوار پهن مزين به الفبا كوفي، تماس رنگ مشعشع فيروزه‌اي را حرف آبي پررنگ لاجوردي، مقرنس‌ها متعادل مي‌كند. اين گنبد را طوري ساخته‌اند كه بدون ساختن ابنيه متصل و جار به سمت آن با ابتكارات هوشمندانه فشارهاي جنبي قبه را به سمت جانب زمين منحرف كرده‌اند. در هشت زاویه يعني محل تقاطع اضلاع بدنه بنا گلدسته ‌هايي به ارتفاع 5/3 متر تعبيه شده كه فشار وارده گنبد را عموداً خنثي نمايد.

 گنبد سلطانيه يكي از بزرگترين گنبدهاي آجري تاريخي جهان است كه از آن به آغاز شگفتي معماري دوره ايلخاني ياد مي‌كنند. اين بناي تاريخي كه بيش از 700 واحد زمان ( قدمت دارد به لحاظ تزيينات آجركاري و كاشيكاري جزء مختص به فردترين آثار دوره اسلامي است.

داخل قبه را حرف كاشيهاي كوچك ، موزائيك كاري كرده وبا گچ كاري آماده اند.

از ويژگيهاي ديگر گنبد اين است كه زير سازي گنبد بلندآوازه «يزدي بندي » صفت است واز نامش پيداست كه از كجا آمده است. شلنج كه مربع زير قبه را تبديل به دايره مي كند يا نوع گنبدي كه روي سلطانيه زده شده « چيله » خاص يزد است . خویش گنبد چيله وفن قبه سازي دو پوسته ي پيوسته است. ( گنبد هائي كه به شكل سبد اسم ميشود بسيار استوار است ومثل كاسه اي وارونه ميتواند روي پاي خودش بايستد )

باب چهار جانب گنبد چند بناي معروف بود كه مهمتر از همه «دارالسياده – دارالضيافه و دارالشفاء ودارالادويه» بود.

تزئين روي گنبد از كاشي « زه » فيروزه اي است باب پائين قبه نقش 5 هاله شروع ميشود. اجرت كاري حرف بندهاي تزئين شده ديگري است. از اين گذشته خطهاي هندسي ونقاشيهاي بسيار زيبائي داخل قبه براستي خيره كننده است.

یکی از خصوصیات اصلی ومنحصربه فرد درگنبد سلطانیه درجداره بودن آن است که از تاخت بستر موازی و مجزا که صرفا با پشت بندهای اجری آشکار خود بهم مرتبط بوده و همچنین فرم واحدی راشامل میشوند.

از تمام مهمترین اثاری که به ادا ازگنبد سلطانیه احداث شده گنبدهای کلیسای سانتاماریا دلقیوره میباشد که بیش از صد واحد زمان ( بعد ازآن ساخته شده است.

اين بناگر با حدود ۱۰ هزارمترمربع تزيينات در مدت ۹ سال ساخته شد.شايان ذكر است كه گنبد سلطانيه به سمت عنوان بزرگترين بناي آجري آفاق پس از گنبد سانتاماريا باب ايتاليا و اياصوفيه در استانبول، سومين گنبد تاريخي دنياست. اين بناگر در دوران ايلخانان مغول و پس از انتخاب سلطانيه به عنوان پايتخت ايلخانان به دستور سلطان محمدخدابنده ساخته شد. به تصريح منابع تاريخي و پژوهش هاي باستان شناختي، هدف از ساختن گنبد سلطانيه، بناي مقبره  اي براي سلاطين ايلخاني ( و به سمت احتمال زياد سلطان محمد خدابنده) بوده اما تاكنون به درستي مشخص نشده كه چاه كسي در اين بناي رفيع به سمت خاك سپرده شده است.

دیرین شناسان در دخمه بنا چند گور قديمي را به دست آورده  اند كه هنوز مشعشع نيست به چاه كساني تعلق دارد.
 در اطراف ثانیه نيز آلبوم  اي از بناهاي حكومتي در اندرون برج و بارو اسم شد كه مساحتي حدود ۱۴ هكتار را باب برمي گرفت. متأسفانه تمامي اين رد به سمت جز گنبد سلطانيه از ميان رفته اند و باستان شناسان تنها پايه هاي آنها را از زير خاك بيرون آورده اند.

قبه سلطانيه ۴۹ واحد طول اوج دارد، اما برخلاف بسياري ديگر از بناهاي مشابه فاقد پي عميق است. با اين وجود قید محكم است كه در ۷۰۰ سال گذشته بيش از ۳۰ زلزله ويرانگر را از تارک گذرانده و پا برجا باقي مانده است .  

 آندره‌ گدار فرانسوي‌ بناي‌ مزبور را اين‌ گونه‌ شرح‌ مي‌دهد:«به‌ کوه طور قطع‌ عالي‌ترين‌ نمونة‌ معماري‌ مغول‌ و يكي‌ از بهترين‌ دست‌ آوردهاي‌ معماري‌ اسلامي‌ ايران‌ و از نظر فني‌ شايد جالب‌ترين‌ آنان‌ است‌ ».

پروفسور سن پائولوژي رئيس فرصت دانشكده معماري فلورانس درباره سلطانيه مي گويد: ابتكار ساخت گنبد دو پوش با قشرهاي تقريبا موازي و نزديك به هم با شکل ساختمانهاي دنده اي و بافتن آجري كه درساختمان ثانیه به هيچ وجه از اسكلت و مهار استفاده نشده بلكه به طور خود يار بناي گنبد گرفته و ساخته شده از شهر سلطانيه به سمت گنبد سانتا ماريا دلفيوره در فلورانس ايتاليا مي جدول و خصيصه فني خود را ارزاني مي بخشد و واقعه بزرگي را در امر شیرینی و انتقال فرمهاي هنري و پديده هاي فني پديد آورده است.

 بلنداي‌ اين‌ گنبد به‌ نحوي‌ انتخاب‌ شده‌ حرف در گسترش‌ شهر گم‌ نشود. در حقيقت‌ اين‌ بنا، گذشته‌ از عملكردهاي‌ واقعي‌ كه‌ مورد توجه‌ و مقصود سازنده‌ آن‌ بوده‌ است‌ ، به‌ صورت‌ يك‌ برج‌ نيز عمل‌ مي‌كرده‌ است‌ . زيرا كه‌ بناي‌ رفيع‌ گنبد سلطانيه‌ تقريباً در وسط‌ دشت‌ بناگر شده‌، از هر سو قابل‌ رؤيت‌ است‌ .

 گنبد عظيم‌ سلطانيه‌ حرف فراز بناي‌ هشت‌ گوشه‌اي‌ تعبيه‌ شده‌ است‌. بر روي‌ هر كدام‌ از جرزهاي‌ هشت‌ گانه‌ در بالا، رد مناره‌هايي‌ به‌ قطر يك‌ متر و به‌ بلنداي‌ 5/3 متر كه‌ با زيباترين‌ معرق‌ كاري‌ مزين‌ شده‌اند، باقي‌ است‌.   داخل‌ اين‌ مناره‌ها پلكان‌ مارپيچي‌ به‌ عرض‌ 70 سانتي‌ متر كه‌ به‌ حول‌ پهنا 20 سانتي‌ متر مي‌پيچند طراحي‌ شده‌ است‌ . اين‌ مناره‌ها تنگی قبه را عموداً خنثي‌ مي‌نمايند. عقايد مختلفي‌ در مورد انتخاب‌ هشت‌ ضلعي‌ بنا، عنوان‌ مي‌شود. عده‌اي‌ اين‌ انتخاب‌ را به‌ دليل‌ ايستايي‌ و استحكام‌ بنا دانسته‌اند، برخي‌ به‌ آن‌ نشانه‌هاي‌ مذهبي‌ و مقدس‌ داده‌اند. آنچه‌ مسلم‌ است‌ عدد هشت‌، نه‌ مقدس‌ است‌ و نه‌ دليل‌ مذهبي‌ دارد. صرفاً انتخاب‌ اين‌ طرح‌ از روي‌ محاسبات‌ تجربي‌ معماري‌ و به‌ حافظه مركزيت‌ و ايستايي‌ و احتمالاً ايجاد ساعت‌ آفتابي‌ باب نظر گرفته‌ شده‌ است‌ و يا بيشتر جهت‌ نشان‌ دادن‌ تزيينات‌ و زيبايي‌ بدنه‌ قبه در تمام‌ طول‌ روز است‌ .

بنا داراي‌ هشت‌ پلكان‌ مارپيچي‌ و يا حلزوني‌ است‌ كه‌ در بين‌ جرزها جاي‌ گرفته‌ و به‌ طبقات‌ بالا و ايوان‌ها راه‌  دارند. بر فراز چهار ايوان‌ اصلي‌ و بزرگ‌، چهار پنجرة‌ بزرگ‌ قرار دارد كه‌ روشنايي‌ داخل‌ بناگر را تأمين‌ مي‌كنند و همچنين‌ از اين‌ پنجره‌ها جهت‌ تشخيص‌ زمان‌ نيز استفاده‌ مي‌شده‌ است‌ .

معماری گنبد سلطانيه

گنبد سلطانيه باب دوره برپايي مرتفعترين بناي آفاق بوده و بازهم اكنون نيز يكي از عظيم ترين بناهاي تاريخي جهان به رقم مي رود . اين بناگر قسمتي از آلبوم عظيمي است كه به سمت ابواب البر مشهور بوده و شامل بهداری ، بيت القانون ، بيت الحكمه ، دارالياده و ... اين بنا در قوم بازهم كف حرف فضاهايجانبي آرامگاه داراي پلان چهارگوش مستطيل بوده و امتداد مجموعه در طبقات هشت ضلعي متمايل به آراسته است .

  اين گنبد از سه فضاي گنبد خانه ، تربت خانه ،سردابه تشكيل شده و از نظر حجمي و تركيب فضا اين بنا حرف معماري هيچكدام از قبرها اسلامي ايران مطابقت ندارد باب حاليكه اين وضعيت را مي استطاعت با آئين تدفين مغول كه باب تاخت مرحله انجام مي گرفت ، مطابقت داده و آن را با معماري تركيبي از مراسم تدفين مغول تبيين نمود.باتوجه به سمت اين راه تفكر گنبد خانه محل عزاداري به سمت جسد ، سردابه محل نگهداري و تدفين جسد وتربت خانه فضاي مسقف بالاي دخمه مي باشد .ورودي اصلي آرامگاه اولجايتو در ايوان هاي خو شرقي و شمال غربي تعبيه شده و كاربرد ايوانهاي شمالي ، شرقي وغربي پنجره مي باشند .پلان فضاي گنبد سرا متمايل به سمت هشت ضلعي آراسته و درازا هر يك از اضلاع از 06/10 متر تا 16/10 متر متغير است .

قطر گنبد خانه 40/24 واحد طول مي باشد در اين فضا 8 جرز سنگين با پهنا 32/6 تا 25/7 واحد طول با سطح مقطع 50 متر مربع قرار افسرده و مهمترين وجه مشخصه تحول معماري از درون سلجوقي به دوران ايلخاني را نمايش مي دهد . باب حد فاصل اين جرزها ايوانها و بنائي باب دو طبقه اجرا گرديده و ارتفاع طبقه همكف از رقوم فعلي 7/9 متر و ارتفاع اشکوبه اول از رقوم هم كف 70 /19 واحد طول قابل پیمانه گيري مي باشد . كف اين جا با استفاده از سنگ رخام سفيد مفروشي بوده است.

قوس ايوانها باب اين فضا پنج و هفت تند است . در منتهي اليه اين قوسها كتيبه هايي با نوشته احاديث نبوي باب ثانیه نوشته شده و پس مقرنس كاري زيبايي كه وظيفه ترمپه ها بر ثانیه محول شده پلان هشت ضلعي را به پلان دايره تبديل نموده و زمينه اجرا قبه را فراهم آورده ا

 ومين فضاي مورد بحث آرامگاه اولجايتو ، فضاي موسوم به تربت سرا مي باشد ،‌اين فضا به شكل مستطيل با طول بر 60/17 متر و پهنا 8/7 متر و با اوج 16 واحد طول ، محراب مجموعه را در جرز جنوبي در خود جاي داده است . تن‌پوش سقف خاک خانه از سه واحد طاق و تويزه ساخته شده قطر طاق وسطي كه بزرگتر است 9 واحد طول و طاقهاي طرفين 3 متر برازنده اندازه گيري مي باشد در ارتفاع 0/3 متري از كف ، درگرداگرد آن
كتيبه اي باب تاخت قلم ريز به خط كوفي مشجر و قلم درشت به خط ثلث نوشته شده و اطراف كلمات را تزئينات اسليمي آکنده نموده است . بين تريت خانه و حیطه زير گنبد پنچره بزرگي از مس ذهب قرار داشت كه به مرور دوران از بين رفته و يا به غارت برده شده است.

سردابه سومين فضايي است كه با تركيب فضاهاي مذكور افاده معني مي نمايد . اين جا محل قبر اصلي مي باشد . ورودي سردابه در ايوان جنوبي خاک خانه قرار دارد و حرف تعبير 9 پغنه به پهناي 250 سانتيمتر مي رسد در وسط اين فضا جایگاه قبر و در طرفين ثانیه دو فضاي كوچك جهت استقرار نگهبانان جلوگيري از ورود ارواح خبيثه تعبيه شده . بررسي تركيب فضايي اين سردابه و بستگی آن با كل مجموعه و قابل مقايسه نبودن آن با ساير بناهاي آرامگاهي مي توان چنين استنتاج نمود كه اين آرامگاه حرف اساس بينش مغول بويژه آئين شمنيت ساخته شده باشد . گنبد تربت اولجايتو بزرگترين نوع خود در بناهاي تاريخي ايران حرف ارتفاع 50/48 متر و قطر دهانه 40/24 متر و با ضخامت 160 سانتيمتر حرف روش دو پوششي ساخته شده و فضاي خالي بين تاخت پوست 60 سانتيمتر مي باشد .

پلكانها

در بين جرزهاي هشت گانه پلكانهاي مارپيچي وجود دارد كه اشکوبه زيرين را به سمت طبقات دوم و غرفه هاي خارجي و مناره هاي هشتگانه متصل مي كند . بایست به تذكر است كه اين پلكانها تمام از پايين شروع نمي شود بلكه فقط تاخت پلكان زواياي شمالي و پلكان ديگر در نماي خارجي واقع شده است .

پلكانهاي زواياي شمالي به طبقه دوم راه مي يابد و پلكان سومي بری اتصال به اشکوبه دوم بسوي بالا ادامه پيدا مي كند . پلكانهاي هشتگانه از اشکوبه سوم ( اطاق هاي خارجي ) ظاهر شده و تا ادامه مناره هاي هشتگانه ارتقا مي نمايد .

ايوانها

همانطور كه در بالا اشاره شد بر اضلاع هشتگانه پلان داخلي 8 ايوان رفيع و وسيع به ارتفاع 80/18 و به پهنا 70/7 متر حقیقت شده اند .اين ايوانها يكنواختي حاصل از وجود جرزهاي قطور ، را از بين برده و باعث شده كه بناگر زمخت جلوه ننمايد . اين ايوانها در عمق 60/2 و اوج 9 متري به سمت دو طبقه تقسيم شده است . در اشکوبه آغاز يا همكف ورودي هاي اصلي و ورودي هاي كوچك فرعي به سمت محوطه هاي عبادتي قرار دارند
ايوان جنوبي متصل به محوطه اي بلندآوازه تربت خانه است كه در صفحات آينده شرح ثانیه داده خواهد شد . ايوانهاي شرقي و غربي در انتها داراي درهاي بزرگ مي باشد . در حاليكه در انتهاي طبقه اول ايوانهاي فرعي يك باب كوچك وجود دارد. سقف طبقه اول داراي قنديل بندي و مقرنسكاري بسيار جالب و زيبا مي باشد .

اشکوبه دوم اين بخش بوسيله راهروي پوشيده اي با هم در ارتباطند . بطوري كه مي توان در اين طبقه تمامي بنا را چرخه زد باب غرفه هاي طبقه دوم انواع تزئينات و مقرنسكاريهاي ارزنده اي ديده مي شود كه نشانگرذوق و سليقه و دقت هنرمندان دوره ايلخانيان است .

يكي از خصوصيات اصلي و مختص بفرد باب گنبد سلطانيه دو جداره وجود داشتن آن است كه از دو بستر موازي و مجزا كه صرفا" با پشت بندهاي آجري بين خود بهم مرتبط بوده و همچنين شکل واحدي را شامل مي شوند تشكيل شده است . و اين عزب نمونه در مورد گنبدهائي حرف اسلوب ساختماني فوق الذكر محسوب مي شود و به نظر اينجانب نمي استطاعت نمونه اي حرف وضع ساختماني فوق الذكر در دنيا يافت كه صفت به سمت قبل از بناي مزبور باشد . و از اين رو گنبد بالا اهميت شاياني را باب تاريخ معماري دنيا داراست بطوريكه مدتها بعد از ساختمان قبه سلطانيه چه باب غرب و چه در شرق رفته رفته آثاري حرف خصوصيات تكنيكي فوق بوجود مي آيد . از جمله مهمترين آثاري كه به سمت تقليد از گنبد سلطانيه ایجاد شده قبه كليساي سانتاماريا دلفيوره مي باشد كه بيش از صد سال بعد از آن اسم شده است .